پروژه سد ایلیسو ( ilisu )، چالش‌ها و پیامدهای آن

Ilisu – یک مورد آزمایشی از انسجام سیاست بین المللی

مقدمه

دولت‌های اتریش، آلمان، ایتالیا، ژاپن، پرتغال، سوئد، سوئیس، بریتانیا و ایالات متحده در حال حاضر تمدید اعتبارات صادراتی رسمی یا ضمانت‌های حدود 850 میلیون دلاری به پروژه برق آبی ایلیسو در ترکیه را در نظر دارند. ایلیسو در حال حاضر بزرگترین پروژه سد در خط لوله ترکیه است. این سد بر روی رودخانه دجله در جنوب شرقی آناتولی و در 65 کیلومتری بالادست مرز سوریه و عراق واقع شده است.

این پروژه به دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی، اقتصادی و باستان شناسی بسیار بحث برانگیز است. به نظر می‌رسد که پنج دستورالعمل بانک جهانی در مورد 18 حساب و مقررات اصلی کنوانسیون سازمان ملل در مورد استفاده‌های غیر ناوبری از مسیرهای آبی فرامرزی را نقض می‌کند.

ایلیسو را باید یک مورد آزمایشی برجسته برای انسجام سیاست بین آژانس‌های اعتبار صادراتی و مؤسسات توسعه دوجانبه و چندجانبه در نظر گرفت. آیا دولت‌های کشورهای OECD پروژه‌ای را تأمین می‌کنند که ابتدایی‌ترین دستورالعمل‌های مالی توسعه را که آنها به طور جمعی ایجاد و تأیید کرده‌اند را نقض می‌کند؟ این یادداشت دیدگاه سازمان‌های غیردولتی را در مورد این سوال ارائه می‌دهد. مقایسه پروژه ایلیسو با دستورالعمل‌ها و مقررات بانک جهانی و کنوانسیون سازمان ملل متحد به عنوان ضمیمه پیوست شده است.

اعلامیه برن یک گروه منافع عمومی در سوئیس است که 16000 عضو دارد. که به مدت 30 سال، روابط عادلانه‌تر شمال-جنوب را از طریق تحقیق، آموزش عمومی، و کار حمایتی ترویج کرده است.

1. ابعاد پروژه Ilisu

ایلیسو که در رودخانه دجله در 65 کیلومتری بالادست مرز سوریه و عراق واقع شده است، در حال حاضر بزرگترین پروژه برق آبی ترکیه است. یک سد سنگی به طول 1820 متر و ارتفاع 135 متر، سدی با حداکثر حجم 10.4 میلیارد متر مکعب و مساحت 313 کیلومتر مربع ایجاد می کند. نیروگاه ایلیسو دارای ظرفیت 1200 مگاوات خواهد بود و انتظار می‌رود سالانه 3800 گیگاوات ساعت برق تولید کند.

هزینه‌ها 1.52 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود (بدون احتساب هزینه‌های مالی). طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته، قرار بر این بوده که ساخت و ساز در اواسط سال 1999 و تولید برق در اواسط سال 2006 آغاز شود.

ایلیسو بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی (GAP)، یک طرح عظیم انرژی آبی و آبیاری در رودخانه‌های فرات و دجله در بخش کردنشین ترکیه است. پس از تکمیل GAP، مخازن آن قرار است 27300 گیگاوات ساعت برق در سال تولید کند و زمینی به مساحت 17600 کیلومتر مربع را آبیاری کند. کل برچسب قیمت GAP قرار است 32 میلیارد دلار باشد.

2. پیمانکاران و کارفرمایان

در سال 1996، دولت ترکیه ایلیسو را به عنوان یک طرح ساخت، بهره‌برداری، انتقال مناقصه کرد. هنگامی که نتوانست مناقصه‌دهنده‌ای را شناسایی کند، دولت این قرارداد را بدون مناقصه به کنسرسیوم سوئیسی متشکل از Sulzer Hydro و ABB Power Generation واگذار کرد. بخش ساخت و ساز به یک کنسرسیوم بین‌المللی متشکل از بالفور بیتی (بریتانیا)، ایمپرگیلو (ایتالیا)، اسکانسکا (سوئد) و شرکت‌های ترکیه‌ای Nurol، Kiska، و Tekfen به صورت فرعی واگذار شد.

بسته مالی برای ایلیسو توسط اتحادیه بانک سوئیس (UBS) ترتیب داده خواهد شد. بانک جهانی در سال 1984 از تامین مالی پروژه‌های GAP خودداری کرد و در این پروژه شرکت نخواهد کرد. بنابراین تأمین مالی خارجی به پوشش اعتبارات رسمی صادراتی یا تضمین‌ها بستگی دارد.

پیمانکاران ایلیسو درخواست‌هایی را برای پوشش به آژانس‌های اعتبار صادراتی (ECAs) اتریش، آلمان، ایتالیا، ژاپن، پرتغال، سوئد، سوئیس، بریتانیا و ایالات متحده با هماهنگی Export risiko garantie سوئیس ارسال کرده اند، ECA ها در حال حاضر در تلاش برای یافتن موضع مشترک در مورد ایلیسو هستند.

3. مشکلات سیاسی ایلیسو

آب به عنوان عامل اصلی درگیری‌های بین‌المللی در قرن بیست و یکم در نظر گرفته می‌شود. ادعای ترکیه، سوریه و عراق در مورد آب فرات و دجله به ترتیب 55 و 12 درصد بیشتر از ظرفیت این دو رودخانه است. در حالی که سدهای فرات که عمدتاً برای آبیاری استفاده می‌شود، میانگین جریان آب سالانه را تقریباً 50 درصد کاهش می‌دهد، پروژه‌های دجله که عمدتاً برای تولید برق استفاده می‌شود، جریان آب را 10 درصد کاهش می‌دهد.

ترکیه تاکنون آمادگی مذاکره برای یک سازش مسالمت آمیز در مورد مدیریت رودخانه‌ها را نداشته است، اما بر موقعیت قدرت خود در قسمت بالادست رودخانه برای تحت فشار قرار دادن و باج گیری سایر کشورهای ساحلی متکی است. سوریه از چریک‌های کرد پ.ک.ک به عنوان مهره در برابر این تهدید حمایت می‌کند.

بحران اخیر بین ترکیه و سوریه را تنها در چارچوب درگیری بر سر آب می‌توان درک کرد. در اواخر اوت 1998، دولت عراق به نوبه خود تهدید کرد که اگر ترکیه به سیاست‌های فعلی آب و سدسازی خود ادامه دهد، موضوع آب را به یک دادگاه بین‌المللی خواهد برد.

در ماه مه 1997، مجمع عمومی سازمان ملل متحد کنوانسیون استفاده های غیر کشتیرانی از آبراه‌های فرامرزی را با 103 رای: 3 (با 27 رای ممتنع) تصویب کرد. این کنوانسیون تلاش می‌کند تا از اثرات منفی قابل توجه پروژه‌ها بر روی آبراه‌های بین‌المللی در سایر کشورهای ساحلی جلوگیری کند. به جز چین و بوروندی، ترکیه تنها کشوری بود که این کنوانسیون را رد کرد. به طور مشخص‌تر، ترکیه مقرراتی را رد کرد که در مورد اطلاع رسانی قبلی به ساحلی‌ها در مورد پروژه‌های آبی، جلوگیری از آسیب‌های قابل توجه و حل و فصل مسالمت آمیز مناقشات بین‌المللی آب حکم می‌کند.

در حالی که پروژه‌های آبیاری GAP به‌طور قابل توجهی جریان آب را کاهش می‌دهد، پروژه‌های برق آبی می‌تواند برای باج‌گیری سیاسی سوریه و عراق نیز مورد استفاده قرار گیرد. ایلیسو نمونه‌ای از این مورد است. ظرفیت کل سد آن 10.4 میلیارد مترمکعب و ظرفیت عملیاتی عادی 7.46 میلیارد مترمکعب خواهد بود.

بنابراین، در سطح عملیاتی عادی خود، ایلیسو ظرفیت اضافی 3 میلیارد متر مکعب خواهد داشت. با توجه به میانگین جریان 15 میلیارد متر مکعبی دجله، پر کردن سد به تنهایی نیمی از جریان سالانه را جذب می‌کند. و ظرفیت مازاد این سد برای ترکیه کافی است تا بتواند هر گونه آبی را که به سوریه و عراق می‌ریزد برای چندین ماه مسدود کند.

4. اثرات اجتماعی

سدهای GAP مانند آتاتورک یا کاراکایا تاکنون 100000 نفر را به طور غیرارادی آواره کرده‌اند. غرامت معمولاً به اموال زمین یا خانه گره خورده است. از آنجایی که بیشتر زمین‌ها در جنوب شرقی آناتولی در دست مالکان بزرگ متمرکز است، بسیاری از خانواده‌های بی‌زمین اصلاً غرامت دریافت نکردند. در عوض، آنها بی سر و صدا به محله‌های فقیرنشین شهرهای بزرگ مانند دیاربکر یا استانبول نقل مکان کردند. با توجه به جنگ بین ارتش ترکیه و چریک‌های کرد در آناتولی شرقی، مردم آسیب‌دیده نمی‌توانند اعتراض یا نارضایتی را علیه GAP ابراز کنند، مبادا به عنوان طرفداران چریک تحت پیگرد قانونی قرار گیرند.

سد ایلیسو 52 روستا و 15 شهر کوچک از جمله شهر حسنکیف را دچار سیل خواهد کرد و 15000 تا 20000 نفر را تحت تاثیر قرار خواهد داد. تعداد دقیق افراد آسیب دیده احتمالی تاکنون مشخص نشده است، زیرا بررسی‌های منطقه سد تا حدی با سواری هلیکوپتر انجام شده است. همچنین با افراد آسیب دیده مشورت نمی‌شود.

سولزر و ABB یک ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) در ایلیسو را تدارک دیدند، اما این سند را در اختیار افراد آسیب دیده یا سازمان‌های غیردولتی قرار ندادند. هنگامی که بیانیه برن درخواست یک رونوشت کرد، سخنگویان شرکت آشکارا اعتراف کردند که EIA فقط برای ECAها و بانک‌های طلبکار انجام شده است.

همانطور که در مورد پروژه‌های قبلی GAP هم اینگونه بود، نحوه پرداخت غرامت تنها پس از شروع ساخت و ساز تصمیم‌گیری می‌شود. مدیران ارشد اداره GAP در منطقه ایلیسو هنگام مصاحبه با روزنامه‌نگار سوئیسی جورج دیتزیکر در آوریل 1998، نظرات متناقضی را بیان کردند. و گویا هیچ پرداخت نقدی انجام نخواهد شد. به نظر می‌رسد که مقامات از تأثیرات منفی پروژه‌های قبلی GAP درس نخواهند گرفت و ایلیسو دوباره آوارگانی در پی خواهد داشت.

5. اثرات زیست محیطی

زباله‌های جامد و فاضلاب شهرهای بزرگ مانند دیاربکر (با جمعیت 1 میلیون نفر)، بتمن و سیرت بدون هیچ‌گونه تصفیه به دجله ریخته می‌شوند. سد ایلسو ظرفیت تصفیه خودکار دجله را به شدت کاهش خواهد داد. Sulzer و ABB این را به عنوان “یکی از مهمترین خطرات پروژه” می‌دانند. تصفیه خانه‌های فاضلاب در دیاربکر در حال برنامه‌ریزی است و طبق گزارش‌ها توسط دولت آلمان تامین مالی خواهد شد.

مشخص نیست که آیا تصمیمات الزام‌آور برای ساخت و تأمین مالی این نیروگاه‌ها قبلاً اتخاذ شده است، آیا این نیروگاه‌ها تأثیر مثبت کافی خواهند داشت و آیا فاضلاب شهرهایی مانند بتمن و سیرت نیز تصفیه خواهد شد.

سد ایلیسو همچنین منطقه را با مالاریا و لیشمانیوز آلوده خواهد کرد. برنامه‌های آموزش بهداشت و راه‌اندازی آزمایشگاه‌ها قرار است این مشکل را برطرف کند. تجربه سایر پروژه‌های سد نشان می‌دهد که چنین اقدامات کاهشی مردم آسیب‌دیده را از بیماری‌های جدید منتقله از طریق آب محافظت نمی‌کند.

Hydro Concepts Engineering، نویسندگان EIA، نتوانستند هیچ داده قابل اعتمادی در مورد رسوب گذاری سد ایلیسو به بیانیه برن ارائه دهند. آنها بار رسوب سالانه دجله را 30-15 میلیون متر مکعب تخمین می‌زنند. این می تواند 10 تا 20 درصد از ظرفیت عملیاتی معمولی سد را ظرف 50 سال پر کند. نویسندگان EIA انتظار دارند عمر مفید سد 80-100 سال باشد. از نظر تجربی، نرخ رسوب اغلب توسط برنامه ریزان سد دست کم گرفته شده است.

6. اثرات باستان شناسی

با احداث سد ایلیسو سیل، حسنکیف، یک شهر کردنشین با جمعیت 5500 نفر را خواهد گرفت. حسنکیف تنها شهر آناتولی است که از قرون وسطی بدون تخریب باقی مانده است. حسنکیف به عنوان گنجینه‌ای غنی از تاریخ آشوری، مسیحی، عباسی-اسلامی و عثمانیان در ترکیه، در 14 آوریل 1978 (تصمیم A-1105) از سوی اداره فرهنگ ترکیه حمایت کامل باستان شناسی دریافت کرد.

بنابراین باید از تمام تأثیرات منفی در یکپارچگی آن محافظت شود. تصمیم وزارت انرژی برای سیل کردن حسنکیف آشکارا این حفاظت را نقض می‌کند. بسیاری از کارشناسان و فعالان فرهنگی در ترکیه از مقامات ملی و شرکت‌های خارجی درخواست کرده‌اند تا با تغییر طراحی ایلیسو، حسنکیف را نجات دهند.

سولزر و ABB پیشنهاد داده‌اند که تمامی آثار فرهنگی را از حسنکیف قبل از سیلاب شدن منطقه تخلیه کنند. اولوس آریک، استاد دانشگاه آنکارا که بر کاوش‌های باستان‌شناسی در حسنکیف نظارت می‌کند، معتقد است که بسیاری از گنجینه‌های فرهنگی قابل انتقال نیستند و تنها 15 درصد از تمام آثار را می‌توان با تخلیه نجات داد.

8. ریسک‌های مالی

سخنگوی UBS که بسته مالی ایلیسو را سندیکای خواهد کرد، اذعان دارد که ترکیه “یک ریسک دشوار” است. در سپتامبر 1997، “سرمایه گذار نهادی” ترکیه را تنها با 38.6 (در مقیاس 0 تا 100) رتبه بندی کرد که کمتر از سایر کشورهای صنعتی مانند هند، مکزیک، برزیل یا فیلیپین بود. در سپتامبر 1998، رتبه بلندمدت ارز خارجی ترکیه BB- بود.

طبق گزارش اخیر رتبه‌بندی اعتباری داف و فلپس، ذخایر ارزی راحت باید با رشد سریع بدهی‌های خارجی خصوصی، تورم بالا و شرایط سیاسی دشوار در نظر گرفته شود.

علیرغم ریسک بالای کشور، ترکیه یکی از 10 کشور برتر دریافت کننده اعتبارات صادراتی رسمی است که در پایان سال 1995 مجموعاً 17 میلیارد دلار پوشش داده است. با پوشش کل 1.175 میلیارد فرانک سوئیس در مارس 1998.)

9. نقض دستورالعمل‌های بانک جهانی و مقررات سازمان ملل متحد

بانک جهانی در سال 1984 از تامین مالی پروژه‌های GAP خودداری کرد و در پروژه ایلیسو شرکت نخواهد کرد. با وجود این، دستورالعمل‌های آن به معیارهای بین‌المللی شناخته شده برای تأمین مالی و اجرای پروژه های زیرساختی و توسعه تبدیل شده است. دستورالعمل‌های اسکان مجدد OECD، به عنوان مثال، دقیقاً منعکس کننده سیاست مربوطه بانک است.

همچنین یونیون بانک سوئیس، که سندیکای طلبکاران ایلیسو را رهبری می‌کند، اخیراً متعهد شده است که از دستورالعمل‌های بانک جهانی در عملیات خود پیروی کند. ماتیس کابیالاوتا، مدیر عامل بانک (در آن زمان) در خبرنامه «پایین خط» UNEP در ژانویه 1998 اظهار داشت: «در زمینه تأمین مالی پروژه، «UBS اکنون سخت‌گیرانه‌ترین الزامات زیست‌محیطی بانک جهانی، کشور میزبان یا هر کشور OECD را اعمال می‌کند».

کنسرسیوم ایلیسو از دسترسی عمومی به ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه خودداری می‌کند. حتی اگر اطلاعات ناقص باشد، به نظر می‌رسد که پروژه ایلیسو پنج دستورالعمل بانک جهانی را در مورد 18 حساب نقض می‌کند. دستورالعمل‌های مورد بحث عبارتند از OD 4.00 ، OD 4.30، OP 7.، OPN 11.03  و BP 17.50. ترکیه و همچنین دولت‌هایی که در حال حاضر به تمدید اعتبارات رسمی صادراتی برای ایلیسو فکر می‌کنند، اعضای OECD هستند.

همزمان با OD 4.30 بانک، این پروژه همچنین دستورالعمل‌های اسکان مجدد OECD را نقض می‌کند. در نهایت، این پروژه با مفاد اصلی کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد استفاده‌های غیر ناوبری از مسیرهای آبی فرامرزی در تضاد است.

10. نتیجه‌گیری

ایلیسو باید یک پروژه سیاسی در نظر گرفته شود که عمدتاً با انگیزه منافع استراتژیک دولت ترکیه برای تقویت موقعیت قدرت خود در قبال سوریه و عراق و کنترل مناطق کردنشین سرکش ایجاد شده است. مشکلات زیست محیطی این پروژه حل نشده است و هیچ درسی از سوابق اجتماعی افتضاح پروژه های قبلی GAP گرفته نشده است.

با مردم آسیب دیده در مورد این پروژه مشورت نمی‌شود و با توجه به وضعیت جنگ اعلام نشده در مناطق کردنشین، هیچ امکانی برای دفاع از منافع خود ندارند. بانک‌های خصوصی ترکیه را ریسک بدی می‌دانند و هرگونه دخالت آژانس‌های اعتبار صادراتی در Ilisu خطر تبدیل شدن به یک بار بر روی اموال و دارایی عمومی را به همراه دارد.

حتی اگر اطلاعات کاملی در مورد پروژه در دسترس نباشد، به نظر می‌رسد ایلیسو پنج سیاست الزام‌آور بانک جهانی (با دو پیوست) را در 18 حساب نقض می‌کند. رویه‌های مورد استفاده در برنامه‌ریزی و آماده‌سازی پروژه نیز با چندین مفاد اصلی کنوانسیون سازمان ملل در مورد استفاده‌های غیر ناوبری از مسیرهای آبی فرامرزی مغایرت دارد.

بانک در سال 1984 از تأمین مالی پروژه‌های GAP خودداری کرد و از آن زمان تاکنون مشارکت نکرده است. اگر امروز ایلیسو به عنوان یک پروژه بانکی شناخته می‌شد، افراد آسیب دیده یا مدیران اجرایی نماینده سوریه یا عراق می توانستند بلافاصله آن را در هیئت بازرسی بانک به چالش بکشند.

با استثنائات بسیار کمی، آژانس‌های اعتبار صادراتی رسمی دستورالعمل‌های اجتماعی و زیست محیطی مطابق با سیاست‌های بانک جهانی ندارند. در همان زمان، دولت های OECD کنترل اکثر سرمایه بانک را در دست دارند و در بسیاری از موارد از ایجاد سیاست‌های الزام‌آور اجتماعی و زیست محیطی در بانک جهانی حمایت کرده‌اند.

از این رو، این ناهماهنگ و متناقض است که همان دولت‌ها در مورد آژانس‌های اعتبار صادراتی خود آمادگی پیروی از دستورالعمل‌های مشابه را ندارند. آنها در نتیجه سیاست‌هایی را که در بانک جهانی ایجاد کرده‌اند و مفاد کنوانسیون سازمان ملل در مورد استفاده‌های غیر کشتیرانی از مسیرهای آبی فرامرزی را که اکثر آنها تأیید کرده‌اند، تضعیف می‌کنند. Ilisu نشان می‌دهد که چرا دولت‌های OECD باید دستورالعمل‌های اجتماعی و زیست‌محیطی را برای آژانس‌های اعتبار صادراتی خود بدون تأخیر بیشتر ایجاد کنند.

در ماه مه 1996، دولت‌هایی که کمیته کمک به توسعه OECD را تشکیل می‌دهند، گزارشی درباره «شکل دادن به قرن بیست و یکم: کمک به همکاری‌های توسعه» منتشر کردند. آنها در این گزارش به این مورد متعهد شدند که: فرصت‌های انسجام سیاست برای توسعه اکنون باید با دقت بیشتری نسبت به گذشته ردیابی و پیگیری شود.

سیاست‌های کشورهای صنعتی با اهداف توسعه سازگار است و آنها را تضعیف نمی‌کند. (…) ما تلاش خواهیم کرد تا اطمینان حاصل کنیم که همکاری‌های توسعه و سایر پیوندهای بین کشورهای صنعتی و در حال توسعه متقابلاً تقویت می‌شوند. ایلیسو یک مورد آزمایشی برای این تعهد مشترک به انسجام سیاست است.

پیتر بوشارد، بیانیه برن، نوامبر 1998

منبع  //www.rivernet.org

* سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) تجزیه و تحلیل و آمار مستقلی را برای ترویج سیاست‌هایی برای بهبود رفاه اقتصادی و اجتماعی در سراسر جهان تولید می‌کند.

* پروژه جنوب شرقی آناتولی (به ترکی: Güneydoğu Anadolu Projesi، GAP) یک پروژه توسعه منطقه‌ای یکپارچه چند بخشی است که بر اساس مفهوم توسعه پایدار برای 9 میلیون نفر (2005) ساکن در منطقه آناتولی جنوب شرقی ترکیه است.

*بیانیه برن که به چشم عمومی تغییر نام داده است. Public Eye یک سازمان غیردولتی توسعه همبستگی مستقل با محوریت پایداری و سیاسی و مذهبی است که در سوئیس مستقر است. Public Eye به ویژه سیاست و تجارت سوئیس را به احترام به حقوق بشر و محیط زیست در کشورهای فقیر تشویق می‌کند.